Ibn El-Hejsem (Alhazen) – Otac optike, jedan od najznačajnijih muslimanskih matematičara i fizičara

Svi muslimanski narodi dali su veliki broj stručnjaka i znamenitih ljudi na svim područjima života i čovjekovog potvrđivanja u ovome svijetu. Imali su (i imaju) vrhunske naučnike, pronalazače, ljekare, filozofe, hemičare, matematičare, geografe, povjes­ničare, leksikografe, književnike, pjesnike, prevodioce, putopisce… Jedan od njih je i Ebū ʿAlijj El-Ḥasan ibn El-Ḥasan (ili El-Ḥusejn) ibn El-Hejsem El-Baṣrī El-Miṣrī, latinski Alhazen, Avennathan i Avenetan, rođen oko 965. godine u Basri (Irak) koja je u tom periodu bila u okviru Buvejhijske države. Bilo je to vrijeme intelektualnog procvata muslimanske civilizacije. Debate i diskursi su bili popularni i odvijali su se uglavnom na arapskom jeziku. Naučnici su uživali raspravljajući o idejama iz novoprevedenih drevnih rukopisa.

Nakon početnog obrazovanja Ibn El-Hejsem prelazi u državnu službu u rodnom gradu. Zahvaljujući izvanrednoj inteligenciji i drugim sposobnostima, brzo je napredovao u državnoj službi. Njegovo glavno zanimanje ipak je bila – nauka. Naučna reputacija Ibn El-Hejsema proširila se daleko izvan Basre. Proslavio se na polju matematike, astrono­mije, medicine, inžinjerstva, anatomije, psihologije, filozofije, logike… Uvođenjem prakse potvrde hipoteze tek nakon što se ista potvrdi i eksperimentom zasnovanim na preciziranim i utvrđenim procedurama ili matematičkim dokazima, postavio je temelje danas poznatog naučnog metoda, pa je njegov doprinos nauci nemjerljiv. Zbog kvantitativnog, empirijskog i eksperimentalnog pristupa u fizici i nauci općenito, Ibn El-Hejsem se smatra pionirom moderne naučne metode i eksperimentalne fizike, a neki su, upravo zbog toga, opisali kao “prvog naučnika”. Njegove eksperimentalne direktive počivale su na kombinovanju fizike sa matematikom. Ovaj matematičko-fizički pristup eksperimentalnoj nauci podržao je većinu njegovih propozicija u njegovom najglasovitijem djelu iz optike, Kitāb al-Manāẓir, koje je 1572. godine štampano na latinski jezik pod naslovom Thesaurus Opticus. Osporio je Euklidove, Ptolemejeve i El-Kindijeve teorije o tome da oko šalje zrake (svjetlosti) prema objektima, kao što su to smatrali i Ibn Sīnā (u. 1037.) i El-Bīrūnī (u. 1057.). U spomenutom djelu on razjašnjava da se njegovo istraživanje svjetlosti bazira na eksperimentalnim dokazima više nego na apstraktnoj teoriji. On bilježi da je svjetlost ista bez obzira na izvor i daje prvo tačno objašnjenje vida, pokazujući da se svjetlost reflektuje od objekta i pada na oko. On je, zapravo, dao sistematsku kritiku dotadašnjih ideja o vidu kako bi razumom i eksperimentom pokazao da je svjetlost ključan i nezavisan dio vizualnog procesa. Pružio je matematičke dokaze za teorije o refleksiji i refrakciji svjetlosti. Eksperimentirajući sa 27 raznih tipova sfernih leća, on je otkrio zakone odbijanja i prelamanja svjetlosti. U nekim drugim djelima iz optike istraživao je i razmatrao svojstva osvjetljenja, duge, pomračenja, sumraka i mjesečine. Njegova istraživanja u optici su ga odvela do upotrebe posebne optičke sprave koja se ranije koristila kao pomagalo za crtanje, a predstavlja također izum koji je vodio otkriću fotografije (tamna komora, Al-Bayt al-Muẓlim, Camera Obscura), posebno u kontekstu njegovog posmatranja astronomske pojave pomračenja Sunca. Inače, neki autori smatraju da je djelo Kitāb al-Manāẓir, uz Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Matematički principi prirodne filozofije) Isaka Njutna (Sir Isaac Newton, u. 1727.), jedno od najuticajnijih djela iz fizike uopće. Neki historičari i biografi navode da Ibn El-Hejsema treba smatrati i osnivačem eksperimentalne psihologije, ponajviše zbog pionirskog rada na polju psihologije vizualne percepcije i optičkih iluzija. 

“Kad bi mi se pružila prilika, implementirao bih rješenje za regulisanje poplava Nila”, kazao je Ibn El-Hejsem i vjerovatno nije ni slutio da će odjek ovih riječi stići do vladara Egipta tog doba. Navodno je kasnije halifi poslao i prijedlog projekta prema kojem bi se trebalo pristupiti pravljenju brane blizu Asuana, koja bi u kišnom periodu akumulirala vodu i sprječavala razorne poplave, a u sušnom periodu bi akumulirana potrebnu i dragocjenu vodu za navodnjavanje. El-Ḥākim (El-Menṣūr Ebū ʿAlijj), fatimijski halifa u periodu od 996. do 1021. godine, pokrovitelj naučnog razvoja vrhunskih naučnika, pozvao je Ibn El-Hejsema u Kairo i namjeravao je da ga imenuje za vođu inžinjerskog tima za izvršenje spomenutog zadatka. Iako suočen sa mogućnošću gnjeva i kazne halife zbog neuspjeha, nakon terenske posjete i višegodišnjih proračuna i specifikacija potrebnog materijala, bio je prisiljen priznati neizvodljivost svog projekta i odustao je od njega onog trenutka kad je shvatio da se radi o nepraktičnom i nemogućem zadatku. Ispostavilo se da je njegova hvala kako će ukrotiti veliku rijeku Nil izgradnjom brane i rezervoara bila – neosnovana, barem u tom trenutku. Bojeći se mogućih posljedica, Ibn El-Hejsem je navodno počeo simulirati ludilo, zbog čega je bio pritvoren u svojoj kući do smrti halife El-Ḥākima 1021. godine. Moguće da je računao da će ga zaštiti islamski zakon zbog posebnog tretmana neuračunljive i lude osobe, te da, kao takav, neće snosi odgovornost za svoj neuspjeh. Stavljen je u kućni pritvor, daleko od živahnih diskursa i debata na koje je bio navikao. U osami se, međutim, nastavio baviti naučnim radom. Za život je zarađivao predavajući i prepisujući naučne rukopise, posebice one iz matematike. Legenda kaže da je jednog dana ugledao svetlost koja je sijala kroz sićušnu rupu u njegovoj zamračenoj sobi projektujući sliku spoljašnjeg svijeta na suprotni zid. Ibn El-Hejsem je shvatio da vidi slike objekata koji su se nalazili napolju i koje je obasjavala sunčeva svjetlost. Iz ponovljenih eksperimenata zaključio je da svjetlosni zraci putuju pravim linijama i da se vid ostvaruje kada te zrake dođu do naših očiju. Nakon smrti halife pušten je iz kućnog pritvora. Umro je 1039. ili 1040. godine.

Nesumnjivo da je Ibn El-Hejsem imao velike koristi od toga što je mogao koristiti radove prethodnih generacija učenjaka koji su, pod patronatom raznih muslimanskih vladara i imućnih aristokrata, prevođeni na arapski jezik u periodu od skoro tri stotine godina. Autor je više od 200 različitih djela, traktata i radova o širokom spektru tema, od kojih su mnogo izgubljena. Sačuvano je pedesetak njegovih radova.

U 2014. godini, epizoda “Skrivanje u svjetlu” naučnog dokumentarnog serijala Kosmos: Odiseja u svemiru (Cosmos: A Spacetime Odyssey), koju je predstavio američki astrofizičar i pisac Neil deGrasse Tyson, fokusirala se na dostignuća Ibn El-Hejsema, “briljantnog fizičara koji je otkrio naučnu metodu i prvi shvatio kako vidimo i kako svjetlost putuje”. 

H. J. J. Winter, britanski historičar nauke, sumirajući značaj Ibn El-Hejsema u historiji fizike, napisao je: “Nakon Arhimedove smrti nije se pojavio nijedan uistinu veliki fizičar, sve do Ibn El-Hejsema. Ako, dakle, ograničimo naše zanimanje samo na historiju fizike, postoji dug period od preko 1200 godina tokom kojeg je zlatno doba Grčke ustupilo mjesto eri muslimanske skolastike, a eksperimentalni duh najplemenitijeg fizičara antike je ponovo (o)živio u arapskom učenjaku iz Basre.”

Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO) je kroz proglašenje 2015. godine kao Međunarodne godine svjetlosti (International Year of Light – IYL 2015.) prepoznala važnost podizanja globalne svijesti o dostignućima nauke o svjetlosti i njenoj primjeni i o tome kako tehnologije bazirane na svjetlosti promoviraju održivi razvoj i daju rješenja za globalne izazove u energetici, obrazovanju, poljoprivredi i zdravstvenom sektoru, te njenoj važnosti za čovječanstvo u najopćenitijem smislu. Irina Bokova, generalna direktorica Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu, podsjetila je, u okviru ovih aktivnosti, da je Ibn El-Hejsem “otac optike”. IYL 2015. okupio je stotine nacionalnih i međunarodnih partnera kako bi organizirali više od 13.000 aktivnosti u 147 zemalja. Pokrenuta je i globalna inicijativa pod nazivom “1001 izum i svijet Ibn El-Hejsema” koja je uključila publiku širom svijeta u različite događaje  u sjedištu UNESCO-a u Parizu, Ujedinjenim nacijama i Akademiji nauka u Njujorku, Kineskom festivalu nauke u Pekingu, Kraljevskom društvu u Londonu, Jordanskom muzeju u Amanu, Berlinskoj sedmici nauke i u mnogim drugim gradovima širom svijeta. Inicijativa “1001 izum i svijet Ibn El-Hejsema” donosi uzbudljivu mješavinu vrlo zanimljivih i interaktivnih iskustava, uključujući film, scenske eksperimente, interaktivne izložbe, praktične radionice, muziku, knjige i edukativne materijale.

Jedan od kratera na Mjesecu nastao usljed udara(ca) meteora nazvan je po Ibn El-Hejsemu (Alhazen lunar impact crater). Jedan asteroid je, također, nazvan po njemu (asteroid 59239 Alhazen). Ilustracija njegovog lika prikazana je na iračkoj novčanici od 10 dinara iz 1982. i na onoj od 10.000 dinara iz 2003. godine.

Ibn El-Hejsem je napisao: “Istina se traži radi nje same… Pronaći istinu je teško, a put do nje je težak, jer istine su uronjene u tamu. Bog, međutim, nije sačuvao naučnika od greške i nije sačuvao nauku od nedostataka i grešaka. Da je to bio slučaj, naučnici se ne bi slagali ni u jednom naučnom smislu…”

Sa novim naučnim spoznajama, poput onih Ibn El-Hejsema, kao i medicinskim postignućima, astronomskim zapažanjima, novim mapama, bibliotekama i naprednim školama koje su podučavale različite prirodne nauke, muslimanska civilizacija je dala značajan i presudan naučni doprinos akumulaciji znanja. Ova otkrića oblikovala su naše domove, škole, bolnice, gradove, način na koji trgujemo, poslujemo, putujemo i iznova su osvijetlila naše razumijevanje svemira. Danas se smatra jednim od najznačajnijih naučnika u povijesti i njegovi radovi su i dalje važni u razvoju moderne nauke.