El-Džezerī – Vrhunski inžinjer i otac robotike

Možete li zamisliti robote u 12. i 13. stoljeću? Poseban alarm koji će vas blagovremeno probuditi? Fontane koje su programirane da se automatski uključuju i isključuju? Automate i humanoidne robote koji su poput konobara gostima mogli ponuditi i poslužiti vodu ili čaj? Mnogi od ovih čudesnih izuma bili su (samo) fantastični ukrasni predmeti, interesantne igračk(ic)e za imućne, a neki od njih su bili praktična rješenja sa posebnim funkcijama, poput vodenih pumpi koji su stoljećima bile od izuzetne koristi farmerima. Njihov izumitelj je Bedīʿuz-Zemān Ebul-ʿIzz ibn Ismāʿīl ibn Er-Rizāz El-Džezerī, muslimanski naučnik širokog obrazovanja, izumitelj, vrhunski inžinjer i, po mnogima, otac robotike, koji je postavio temelje za moderno inžinjerstvo i hidrauliku. Rođen je 1136. godine u Gornjoj Mezopotamiji, u gradu Džezīra Ibn ʿUmer (danas Džizre, tur. Cizre, na rijeci Tigris, u blizini granice Turske i Sirije). Njegov život pratila su neka od najvećih i najdramatičnijih političkih previranja koja su bila rezultat unutrašnjih borbi za vlast i prestiž, kao i vanjskih faktora i opasnosti, poput gotovo dvostoljetnih križarskih ratova.

El-Džezerī je kao inžinjer bio u službi regionalnih vladara Artukidske dinastije koja je u 11. i 12. vijeku imala vlast nad istočnom Anadolijom, sjevernom Sirijom i dijelom Iraka. Artukidska dinastija, zapravo jedan njen ogranak, bila je značajno ugrožena i osporena od rastuće snažne Zen(k)gijske dinastije, da bi konačno bila savladana od kurdske dinastije Ejjubija. I pored svih prevrata i međusobnih borbi za (pre)vlast muslimanskih dinastija i regionalnih vladara, El-Džezerī je služio nekolicini vladara Artukidske dinastije za koje je, kao briljantni izumitelj i naučnik, dizajnirao više od sto genijalnih i izvanrednih uređaja. Zahvaljujući njegovoj posvećenosti da bilježi procese, projekte, dizajne, nacrte i da općenito dokumentira svoj rad, do nas su došle informacije o njegovim vrhunskim uređajima i izumima. 

El-Džezerī je 1206. godine svijetu dao katalog originalnih mašina, uređaja i izuma u djelu pod nazivom Kitāb fī ma'rifa al-ḥiyal al-handasiyya (Knjiga znanja o genijalnim mehaničkim uređajima). Ovo djelo obiluje preciznim nacrtima, minijaturama, dijagramima, umjetničkim detaljima i vrhunskim ilustracijama koje precizno pokazuju način integracije određenih dijelova mehaničkih uređaja. Pisano je jednostavnim jezikom i bilo je namijenjeno širokom krugu čitaoca, pa su, upravo zbog ove pragmatičnosti, ovo djelo neki nazvali “uputstvom za upotrebu”. Očuvano je nekoliko nepotpunih kopija ovog djela. Jedna od njih se brižljivo čuva u Muzeju palače Topkapı u Istanbulu. Ovo djelo je i neprocjenjiv izvor njegovih biografskih podataka. Najčešće se oslovljava kao Bedīʿuz-Zemān i/ili Šejḫ. Nije, naravno, izostavio spomenuti postignuća i saznanja svojih prethodnika, “drevnih učenjaka i mudraca”. Njegovi izumi nastali su i kao rezultat rad(ov)a mnogih prethodnika, genijalnih izumitelja i inžinjera, koji su svijetu ponudili nove ideje, izume i dostignuća, oslanjajući se na nauku, saznanja, postignuća i mudrosti iz drevnih grčkih, indijskih, perzijskih, kineskih i drugih kultura. Bilo je to čudesno i nesebično prenošenje kolektivnog znanja i dostignuća koja će oblikovati moderni svijet. El-Džezerī je bio jedna spona ovog neprocjenjivog naslijeđa velikih pronalazača i naučnika. Namjera mu je bila da mnoge stvari ispravi, dopuni i usavrši. U djelu Kitāb fī ma'rifa al-ḥiyal al-handasiyya on piše: “Otkrio sam da su neki od ranijih učenjaka i mudraca pravili uređaje i opisali šta su napravili. Nisu ih u potpunosti razmatrali niti su slijedili ispravan put za sve njih… i tako su se kolebali između istinitog i lažnog.” 

Jedan od najpoznatijih njegovih uređaja je ogroman precizni vodeni sat koji je prikazivao slona koji nosi svog upravitelja (mahout) i toranj pun različitih stvorenja koji se animiraju svakih pola sata i koji predstavljaju različite kulture (zmaj kinesku, feniks egipatsku, slon indijsku itd.). Razni sastavni dijelovi sata nalaze se u kući(ci) na leđima slona. Svakih pola sata aktiviraju se unutrašnji mehanizmi sata: ptica na vrhu kupole zviždi (zvučni signal), čovjek ubaci loptu u zmajeva usta… Pored mehaničkih inovacija, sam sat bio je rani primjer multikulturalizma koji predstavlja tehnologija. Osim što je pokazivao vrijeme, ovaj veliki prekrasni sat na vodeni pogon bio je simbol statusa i bogatstva. Moderni replicirani sat u stvarnoj veličini (visok devet metara) može se naći u Ibn Battuta trgovačkom centru u Dubaiju. Postoji još jedna replika u Švicarskoj i jedna na Univerzitetu za nauku i tehnologiju “Kralj Abdullah” (KAUST) u Kraljevini Saudijskoj Arabiji. 

Još začudniji El-Džezerijev izum je onaj poput muzičke kutije, u formi čamca sa četiri “muzičara” (harfist, flautist i dva bubnjara), posebno dizajniram sa svrhom da reproducira melodije za zabavu. Mehanizmi koji animiraju bubnjare mogli su se programirati da sviraju različite ritmove. Ovaj i slični izumi bili su, čini se, privilegija samo imućni(ji)h. 

Izumio je i automat za pranje ruku koji uključuje mehanizam za ispiranje koji se koristi u modernim toaletima ili abdesthanama. Ovaj automat bio je dizajniran da pomogne vladaru pri uzimanju abdesta.

U ranije spomenutom djelu El-Džezerī je detaljno opisao i najmanje pet mašina koje olakšavaju izvlačenje vode i njeno dopremanje do farme, njive ili kuće. Nema sumnje da su mnoga od ovih genijalnih i praktičnih rješenja bila rezultat i njegovog poznavanja stvarnih potreba svakodnevnice i savim običnih ljudi koji su bili suočeni sa različitim izazovima i problemima. Vrijedno je spomena da je El-Džezerī osmislio i radilicu koja pretvara linearno kretanje u rotaciono, što se ispostavilo kao ključno za pumpe i motore. Njegove su zasluge i za pronalaženje načina i sredstava za preciznu kalibraciju brava i sistema vodosnadbijevanja pomoću hidraulične energije i zupčanika, koji je primjenu imao u nekim bolnicama Damaska. Ovaj posljednji sistem bio je prototip mnogim kasnijim sistemima koji su dugo bili u upotrebi. 

Ukratko, pored stotina zanimljivih izuma, navest ćemo nekoliko bez kojih bi današnjica bila drugačija, možda i nezamisliva: koljenasti mehanizam, klipnjača, proramirani automati, humanoidni roboti, klipni motor, usisna cijev, usisna pumpa, pumpa dvostrukog djelovanja, ventil, brava s kombinacijom, bregasta osovina, segmentni zupčanik, prvi mehanički satovi pokretani vodom i utezima, radilica (koja se nakon točka smatra najvažnijim mehaničkim izumom u historiji)…

El-Džezerī je umro 1206., godine, nedugo nakon što je vladaru predstavio djelo Kitāb fī ma'rifa al-ḥiyal al-handasiyya. Leonardo da Vinci, italijanski slikar, arhitekt, pronalazač, muzičar, kipar, izumitelj, matematičar, inžinjer i najveći genij renesanse, bio je navodno fasciniran El-Džezerijevim izumima. Poseban dojam na njega ostavio je El-Džezerijev rad na konusnom ventilu, ključnoj komponenti hidrauličnog inžinjerstva. Zbog ovog uticaja i izvora inspiracije, Leonarda da Vincija su neki nazvali “El-Džezerijem Zapada”.

El-Džezerī je poslužio i kao inspiracija za film pod nazivom “'1001 Inventions and the Library of Secrets” (“1001 izum i biblioteka tajni”) koji je dobio preko 20 prestižnih međunarodnih priznanja i nagrada. El-Džezerija je glumio oskarovac Ben Kingsley. Inače, “1001 Inventions” je neprofitna organizacija za nauku i kulturnu baštinu sa sjedištem u Ujedinjenom Kraljevstvu koja kreira i provodi globalne obrazovne inicijative kako bi pomogla potaknuti zanimanje mladih za znanost uz promicanje različitosti i međukulturalnog uvažavanja. Inicijative “1001 Inventions” uključuju interaktivne izložbe, filmove, impresivne emisije uživo, praktične radionice, digitalni sadržaj, knjige i materijale za učenje.

Donald R. Hill, inžinjer i historičar tehnologije, 1974. godine preveo je  El-Džezerijevo djelo na engleski jezik naslovivši ga The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices. On je zapazio da je važnost El-Džezerijevog djela “nemoguće prenaglasiti”. 

Povjesničari tehnologije, naučnici i istraživači i danas su iznenađeni i zapanjeni poznavanjem mehanizama moderne nauke koje je posjedovao El-Džezerī, čak i prije više od 800 godina.

Izvori: 

1. Jorge Elices, “Medieval robots? They were just one of this Muslim inventor's creations”, National Geographic, https://www.nationalgeographic.com/history/history-magazine/article/ismail-al-jazari-muslim-inventor-called-father-robotics 
2. “1001 Inventions and the Library of Secrets: Facinating stories about the scientific heritage of Muslim civilisation”, https://www.1001inventions.com/fun-learning/films-videos/library-of-secrets/ 
3. “Al-Jazarī: Muslim inventor”, https://www.britannica.com/biography/al-Jazari 
4. “Al-Jazari's Elephant Clock: An amazing feat of early engineering”, https://artsandculture.google.com/story/pAXRB_VVgvZHKw?share 
5. “Al-Jazari”, https://science4fun.info/al-jazari/
6. “Ismail al-Jazari”, https://en.wikipedia.org/wiki/Ismail_al-Jazari
7. “Slon sat”, https://bs.wikipedia.org/wiki/Slon_sat